Struikelstenen, stof tot nadenken

Deze foto werd genomen bij het trouwen van Leny Polak. Van links naar rechts: Line Polak, dhr. en mw. De Leeuw (Winterswijk), Sientje Polak-Pachrach, (echtgenote van Lion Polak), Hartog de Leeuw (bruidegom), Jacob Polak, Leny de Leeuw-Polak, moeder Mien Polak-Frankenhuis, Jozua Polak, David Polak en Jo Polak met Leny’s hondje Loekie. Zeven van hen en de fotograaf, destijds wonend in Bathmen, worden nu herdacht met een Struikelsteen. (Foto: Lion Polak.)

Door Evert van de Weg.

BATHMEN – Het was een ontroerende scène in het openluchtspel ‘De eeuw van mijn dorp’, dat in mei 2005 op het Kerkplein in Bathmen werd opgevoerd. Een autobus reed voor en een groot deel van de in Bathmen woonachtige Joden werd afgevoerd naar kamp Vught om vervolgens gedeporteerd te worden naar Sobibor, een Duits vernietigingskamp. De in Bathmen welbekende Leny Polak is, na vanuit Winterswijk in Duitsland te zijn beland, de enige die in Bathmen is teruggekeerd, na vele verschrikkingen in Auschwitz te hebben moeten ondergaan.

Wat in Bathmen gebeurde is, zoals bekend, door heel Europa op grote schaal gebeurd. Op vele manieren is sindsdien stilgestaan bij de gruweldaden van de Nazi’s, maar de Duitse kunstenaar Gunter Demnig deed het in zijn woonplaats Keulen op zijn eigen manier. In 1995 plaatste hij op het trottoir voor de huizen van mensen die door de Nazi’s verdreven en later vermoord waren zogenaamde ‘Stolpersteine’ of Struikelstenen. Op deze stenen van 10 x 10 centimeter zijn in een messing plaatje de naam, de geboortedatum, de deportatiedatum en de plaats van overlijden gestanst. Het voorbeeld kreeg navolging in andere plaatsen in Duitsland en in vele andere landen, waaronder Nederland. Zo waren er medio 2016 in twintig landen al meer dan 57.000 van deze Struikelstenen geplaatst, waaronder ook al een aantal in Deventer. De meesten van de vermoorde slachtoffers hebben nooit een graf gekregen, maar op deze manier krijgen zij een naam en blijven zo in de herinnering bestaan. Met deze Struikelstenen kunnen vragen van kinderen en volgende generaties worden beantwoord en de geschiedenis achter de namen worden uitgelegd.

Ook in Bathmen komen Struikelstenen

Binnen de Oudheidkundige Kring Bathmen (een vereniging met meer dan 800 leden in dat kleine Bathmen!) is al geruime tijd een Werkgroep Struikelstenen bezig de plaatsing van Struikelstenen in Bathmen voor te bereiden. De werkgroep bestaat uit de leden Gerard Gervedink Nijhuis (voorzitter), Henk Jansen, Fons Smit, Otto Westra en Babke Roeterdink-Schoneveld en de werkgroep heeft al heel veel research gedaan om zo veel mogelijk de levensloop van de 14 personen in kwestie in kaart te brengen. Het gaat om elf Joodse medeburgers en drie verzetsstrijders die indertijd zijn weggevoerd en nooit meer zijn teruggekomen. Gerard Gervedink Nijhuis: “Het heeft veel research gekost om van deze 14 mensen het levensverhaal in beeld te krijgen. Je komt er dan echt niet met Googelen maar je moet familieleden zoeken, archieven bezoeken, publicaties doorspitten en wat dies meer zij. En bij sommige slachtoffers kom je gewoon niet verder, wat je ook doet. Zo heb ik van Jozua en Eva Polak, broer en zus van elkaar, die toch middenin Bathmen woonden in de boerderij waar nu de Wereldwinkel zit, alleen maar basale informatie kunnen vinden.” Soms konden opgespoorde familieleden wel nuttige informatie leveren of was er nog een levende getuige uit die tijd beschikbaar. Gerard Gervedink Nijhuis: “Zo kon mevrouw Dine Grave van de Deventerweg, die in de oorlogsjaren bij de distributiedienst had gewerkt en al in de negentig is, mij nuttige informatie verschaffen over de drie ambtenaren die daar werkten en later vanwege hun verzetswerk zijn afgevoerd.”

De Struikelstenen worden op 5 december in Bathmen gelegd

Het was nog niet zo gemakkelijk kunstenaar Gunter Demnig naar Bathmen te krijgen vanwege diens overvolle agenda, maar op 5 december gaat dat toch gebeuren.

Gerard Gervedink Nijhuis: “Natuurlijk niet de ideale datum vanwege alle andere zaken die er op 5 december spelen, maar we hadden geen keus.” ’s Morgens worden er die dag eerst Struikelstenen in Deventer gelegd en ’s middags komt Gunter Demnig naar Bathmen. Voorafgaand aan de officiële steenlegging is er om 13.15 uur een ontvangst in Cultuurhuus Braakhekke waarbij iedereen welkom is. Gerard Gervedink Nijhuis: “Natuurlijk hebben we nabestaanden uitgenodigd voor zover we adressen konden achterhalen. Die nabestaanden stellen dat erg op prijs en zo zal er zelfs iemand vanuit Cyprus speciaal voor die gelegenheid overkomen.” Bij de ontvangst zullen de voorzitter van de Oudheidkundige Kring Fons Smit, Gerard Gervedink Nijhuis en burgemeester Heidema kort het woord voeren, er zal een kort videofragment uit het openluchtspel ‘De eeuw van mijn Dorp’ worden getoond en een passend gedicht worden gedeclameerd. Daarna trekken de aanwezigen naar het dichtbij gelegen adres Schoolstraat 5 – 7, waar precies om 14.00 uur de eerste stenen voor Jozua en Eva Polak zullen worden gelegd. Vervolgens zullen de Struikelstenen worden gelegd op de andere vroegere woonadressen van de omgekomen slachtoffers. De route zal na de Schoolstraat naar de Dorpsstraat, de Koekendijk, de Deventerweg, de Brink en de Enklaan voeren.

Gerard Gervedink Nijhuis wil nog even benadrukken dat het hele, nogal omvangrijke Struikelstenenproject financieel ruimhartig is ondersteund door de Boeldagcommissie, de Klimbimbeursorganisatie, de Rabobank via de ‘Hart voor Salland’ actie, WijDeventer en nog enkele sponsoren. Zelfs hebben de muzikanten van het doedelzakgezelschap Pipes and Drums, die in Bathmen optraden, € 255,- bij elkaar gesprokkeld voor dit goede doel.

Gerard Gervedink Nijhuis: “Het project houdt namelijk niet op met de steenlegging zelf maar we willen er een blijvend karakter aan verbinden. Zo zullen we voor de Bathmense basisscholen een lesbrief over het totaal maken en ben ikzelf bezig er een boek over te maken. Oorspronkelijk hadden we de verschijning daarvan willen laten samen vallen met de steenlegging, maar nu wordt dat richting april/mei van volgend jaar, voorafgaand aan de data van de Dodenherdenking en Bevrijdingsdag. Overigens, ik kan de expositie die er over de deportaties vanuit Westerbork van 3 tot en met 14 december in het Cultuurhuus te zien zal zijn ook van harte aanbevelen!”