Welbeschouwd: Ja maar ….. (8)
Arbeit Macht Frei?
De gebouwen op het terrein van het psychiatrisch ziekenhuis ‘Brinkgreven’ in Deventer zijn vernoemd naar grote namen uit de geschiedenis van de psychiatrie. Van Kraepelin tot Pinel en van Conolly tot Querido. En zo was er ook het gebouw met de naam Hermann Simon, bekend als het Gemeenschapshuis, een Cultuurhuus avant la lettre voor de patiënten. De opening vond plaats in 1937 en was een eerbetoon aan de persoon wiens naam dit gebouw ging dragen.
Hermann Simon (1867-1947) was een Duits psychiater die vooral als een echte doener naar voren komt, een praktijkman. In 1905 kreeg hij als geneesheer-directeur de leiding van een nieuw gebouwde inrichting in het Westfaalse Warnstein. De terreinen en landerijen lagen er nog bij als een woestenij. Aan grondwerk, wegenbouw en parkaanleg was nog niets gedaan. Die omvangrijke klus bracht Simon ertoe terug te grijpen op de potentiële arbeidskracht van de patiënten die rondhingen op de afdelingen of in bed lagen. Tot zijn complete verrassing bleek deze noodgreep een opvallend gunstige uitwerking te hebben op het gedrag van zijn patiënten. Daarmee was het principe van de ‘Aktivere Krankenbehandlung’ geboren. Toen Simon in 1914 Warnstein verliet, was het hem gelukt om binnen negen jaar 90% van de zieken een regelmatige bezigheid te verschaffen! In Gütersloh waar hij in dat jaar directeur werd van weer een nieuwe inrichting, kon hij met zijn vroegere ervaringen in dezelfde lijn aan de slag en opnieuw waren zijn resultaten spectaculair.
Simon ontwikkelde de grondgedachte dat menselijk leven bezigheid en dienstbaarheid aan de gemeenschap betekende. Beide punten waren bij geesteszieken in gevaar door het afstompende effect van het gestichtsleven. Volgens Simon waren patiënten aan drie gevaren blootgesteld: inactiviteit, het ongunstige leefmilieu van de inrichting en het ontnemen van elke vorm van verantwoordelijkheid. Dat gold voor iédere opgenomen patiënt. Daarom ontwierp hij een strak georganiseerd systeem waarin voor elke patiënt het bereikbare prestatieniveau in kaart werd gebracht en vervolgens door middel van gedifferentieerde werkzaamheden aangesproken. En die aanpak maakte vervolgens internationaal furore als ‘actievere therapie’, tot heil van de patiënten. Voor hen gold, zou je kunnen zeggen: ‘Arbeit macht frei’.
Arbeit macht frei! Die woorden zouden niet veel later een andere klank krijgen. Vanaf 1941 werden in het beruchte ‘Aktion T4 programma’ van de Nazi’s onder leiding van de hoogleraar psychiater Carl Schneider naar schatting tussen de 80.000 à 100.000 psychiatrische patiënten planmatig vermoord. Het doorslaggevend selectiecriterium was het vermogen tot productieve arbeid in dienst van het fascistische regime. Had Simons werk onbedoeld bijgedragen aan een denken waarin de waarde van individuele patiënten werd afgemeten aan hun arbeidspotentie voor de samenleving?
ARBEIT MACHT FREI stond in grote, ijzeren letters boven de poort van het vernietigingskamp Auschwitz in Polen. En in al zijn perversiteit was het nog waar ook. Je enige kans als gevangene om te overleven en vrij te komen, was bij binnenkomst een selectie voor arbeid. Als je in de andere rij terechtkwam, ging je rechtstreeks naar de gaskamers!
Leve 5 mei, bevrijdingsdag.
Piet van der Klis